Ο όρος «σουρεαλισμός» επινοήθηκε το 1917 από τον γάλλο ποιητή Γκιγιόμ Απολινέρ, αλλά ήταν ένας άλλος γάλλος ποιητής, ο Αντρέ Μπρετόν, αυτός που τον καθιέρωσε στο «Σουρεαλιστικό Μανιφέστο» του 1924.
Με το μανιφέστο του Μπρετόν το Παρίσι έγινε το κέντρο αυτού του κινήματος προσελκύοντας καλλιτέχνες από τον Σαλβαδόρ Νταλί και τον Μάν Ρέι μέχρι τον Μαξ Ερνστ και τη Λεονόρα Κάρινγκτον. Ωστόσο, οι αρχές των πιονιέρων του κινήματος στο Παρίσι άνθιζαν και αλλού: για παράδειγμα, από την καλλιτεχνική έκφραση του Ρενέ Μαγκρίτ στο Βέλγιο μέχρι ένα κέντρο καλλιτεχνικής δραστηριότητας στο Βελιγράδι.
Η έκθεση «Surrealism Beyond Borders», που φιλοξενεί η Tate Modern του Λονδίνου, φιλοδοξεί να αναδείξει αυτό το παγκόσμιο κίνημα, τοποθετώντας τις γνωστές φιγούρες δίπλα σε αυτούς που «έπεσαν έξω από την ιστορία».
«Οι γνωστές φιγούρες ήταν μέρος μιας κοινότητας καλλιτεχνών, συγγραφέων και στοχαστών και αυτοί οι ίδιοι εκτιμούσαν εκείνους που είχαν την τάση να πέφτουν έξω από την ιστορία για μια σειρά από λόγους, συχνά σχετιζόμενους με τις πολιτικές για το φύλο και τη ράτσα» (https://www.instagram.com/p/CaXNnduPnj9/) υπογραμμίζει ο Matthew Gale, ένας από τους επιμελητές της έκθεσης στην Tate Modern.
Ίσως ο ευρωπαιοκεντρισμός των πολιτιστικών ιδρυμάτων ευθύνεται για το ότι «θάφτηκαν» τα νοσηρά τοπία του Αργεντινού Αντόνιο Μπέρνι (Antonio Berni) ή οι φαντασίες του Ιάπωνα Κόγκα Χάρουε (Koga Harue). «Η αναγνώριση της αξίας των έργων της Κλοντ Καΰν (Claude Cahun), της Λεονόρα Κάρινγκτον και της Ρεμέδιος Βάρο (Remedios Varo) τα τελευταία χρόνια προέκυψε από αναθεώρηση των “τυφλών σημείων” ως προς το φύλο στη γραφή της ιστορίας» προσθέτει ο Gale.
Η έκθεση εστιάζει εν πολλοίς στις «κοινές (καλλιτεχνικές) θέσεις που ενώνουν αυτά τα άτομα», τοποθετώντας τα έργα τους δίπλα δίπλα (https://www.youtube.com/watch?v=yrtmrBZ7NUE ). Φωτογραφίες του γυναικείου σώματος από τον Χανς Μπέλμερ αντιπαρατίθενται στο έργο «Scylla» (1938) της Ithell Colquhoun, ένα θαλάσσιο τοπίο το οποίο είναι και εικόνα του σώματος της Βρετανής ζωγράφου. Φωτογραφίες της Καΰν συγκρίνονται με αυτές του Λιονέλ Βεντ (Lionel Wendt) από τη Σρι Λάνκα, το έργο του οποίου εκφράζει μια queer σεξουαλικότητα εκτός περιβάλλοντος της Δύσης.
«Πολλοί από τους καλλιτέχνες που παρουσιάζονται βρέθηκαν σε ακραίες καταστάσεις» εξηγεί ο Matthew Gale. «Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν στιγμή κρίσης για τους σουρεαλιστές – όπως και για εκατομμύρια άλλους – διότι οι απόψεις τους θεωρούντο επικίνδυνα ανατρεπτικές. Για αυτούς που δεν συνελήφθησαν ή σκοτώθηκαν, υπήρχαν οι επιλογές της υποταγής (τους σουρεαλιστές του Τόκιο τους έστειλαν να πολεμήσουν στην Μαντσουρία), της παρανομίας (οι καλλιτέχνες της Ουτρέχτης συναντιόντουσαν μυστικά) ή της εξορίας (αυτοί που δραπέτευαν από την Ευρώπη στην Αμερικανική Ήπειρο». «Αλλά οι συνθήκες διαβίωσής τους συχνά επηρεάζονταν από λιγότερο βίαιες αλλά εξίσου δύσκολες καταστάσεις – είτε τις συνθήκες καταπιεστικής αποικιοκρατίας που βίωναν στην Καραϊβική, τους αγώνες Ανεξαρτησίας της δεκαετίας του 1950, τις ανησυχίες του Ψυχρού Πολέμου ή την Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα που έσβησε τα περισσότερα ίχνη της σουρεαλιστικής καλλιτεχνικής δραστηριότητας της δεκαετίας του 1930 στη Σαγκάη» προσθέτει.
Ο επιμελητής επισημαίνει ότι ο σουρεαλισμός ως κίνημα πρόσφερε «δίκτυα συνεργασίας και υποστήριξης» που βοηθούσαν τους θιασώτες του να ανταποκριθούν στις καλλιτεχνικές και πολιτικές συνθήκες τους με νέους ριζοσπαστικούς δρόμους σκέψης· από συγγραφείς που σχετίζονται με το κίνημα «Négritude» οι οποίοι αναγνώρισαν την υποστήριξη που τους προσέφεραν οι σουρεαλιστές του Παρισιού μέχρι τους καλλιτέχνες στο Χαλέπι τη δεκαετία του 1950 «οι οποίοι βρήκαν στον σουρεαλισμό ένα μέσον για να επανοραματιστούν τη μετά την Ανεξαρτησία κουλτούρα της Συρίας».
Η έκθεση συνδιοργανώνεται από το Metropolitan Museum of Art της Νέας Υόρκης – ολοκληρώθηκε εκεί στις 30 Ιανουαρίου.
(https://www.instagram.com/p/CYt3UXWFwHo/ ) – και την Tate Modern, στην οποία ολοκληρώνεται στις 29 Αυγούστου. Στον σύνδεσμο για την έκθεση στο λονδρέζικο μουσείο (https://www.tate.org.uk/whats-on/tate-modern/surrealism-beyond-borders) παρουσιάζονται κάποια από τα έργα που εκτίθενται και ένας εισαγωγικός οδηγός επίσκεψης στη «Surrealism Beyond Borders».

Κείμενο- Φωτογραφία: ΑΠΕ/ΜΠΕ