Κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, η κοινότητα γνωρίζει μεγάλη πνευματική και διανοητική ανάπτυξη, που συνίσταται στην ίδρυση, από το 1873, των σχολείων της Αλλιάνς-Παγκόσμιας Ισραηλιτικής Συμμαχίας (Alliance Israélite Universelle), μιας φιλανθρωπικής οργάνωσης με έδρα το Παρίσι, κατόπιν πρωτοβουλίας του διάσημου Μωυσή Αλλατίνη², ο οποίος είναι μέλος της κεντρικής επιτροπής. Τότε ξεκίνησαν πραγματικά οι δεσμοί μεταξύ της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης και της Γαλλίας. Η ποιοτική εκπαίδευση που παρέχεται στα γαλλικά προσελκύει τόσους μαθητές από όλες τις κοινότητες, που ο αριθμός τους σημειώνει μια εκρηκτική άνοδο με αύξηση, μεταξύ του 1873 και του 1908, από 200 μαθητές (όλοι αγόρια) σε περισσότερους από 2 000, κατανεμημένους σε επτά ιδρύματα, τα τέσσερα εκ των οποίων προσφέρουν εκπαίδευση στα κορίτσια. Στα σχολεία αυτά, οι μαθητές μετέχουν της γαλλικής γλώσσας, αλλά και του γαλλικού πολιτισμού: τα εγχειρίδια που χρησιμοποιούνται είναι, ως επί το πλείστον, αυτά που χρησιμοποιεί το κοσμικό σχολείο της Γαλλίας (école laïque française) σύμφωνα με την μέθοδο του Jules Ferry, και αναγνώσματα που εκθειάζουν τον Βολταίρο, τον Ρουσσώ, τον Ουγκώ ή τον Ιούλιο Βερν.

 Η συνεισφορά της γαλλόφωνης εβραϊκής αστικής τάξης στην αίγλη της Γαλλίας και της γαλλικής γλώσσας υπερβαίνει τον αποκλειστικό εκπαιδευτικό τομέα, κι επεκτείνεται ιδιαίτερα σε εκείνους, του τύπου και του εμπορίου. Η εφημερίδα Journal de Salonique, το πρώτο γαλλόφωνο έντυπο της πόλης, που ιδρύθηκε από πολλές τοπικές εβραϊκές προσωπικότητες και τυπώθηκε σε 1.000 αντίτυπα, συμβάλλει στην εξύμνηση των αρετών του γαλλικού μοντέλου σε όλους τους τομείς, από την παριζιάνικη μόδα μέχρι την υπόθεση Ντρέιφους – που συνεπαίρνει τους Θεσσαλονικείς –, συμπεριλαμβανομένης της κινηματογραφικής διαδικασίας Lumière.
Οι χώροι συζητήσεων, οι κύκλοι ανταλλαγών απόψεων, οι λέσχες και οι σύλλογοι, όπου κυριαρχούν τα γαλλικά, συμβάλλουν επίσης στη διαμόρφωση μιας σύγχρονης Θεσσαλονίκης, ανοιχτής στις ευρωπαϊκές ιδέες και τρόπους ζωής: γύρω στο 1910, η Θεσσαλονίκη έχει δύο γαλλόφωνες μασονικές στοές που συγκεντρώνουν σχεδόν 200 μέλη, που προέρχονται κυρίως από την εβραϊκή κοινότητα – όπως ο διάσημος Ζοζέφ Νεχαμά, διανούμενος που φοίτησε στα σχολεία της Αλλιάνς, συγγραφέας πολλών ιστορικών βιβλίων και ενός αξιόλογου Λεξικού των Ισπανοεβραϊκών³.

  Ωστόσο, αυτός ο αναβρασμός δεν άντεξε στις μεγάλες αλλαγές που συνέβησαν τις επόμενες δεκαετίες. Η κοινότητα αντιπροσώπευε περισσότερο από το ήμισυ του πληθυσμού (80.000 Εβραίοι μεταξύ των 150.000 κατοίκων) της πόλης, λίγο πριν ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η πολιτική και εθνική ισορροπία της πόλης όμως έχει αλλάξει δραστικά μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος το 1912, και κατά τη διάρκεια της ανταλλαγής πληθυσμών με την Τουρκία, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Την ίδια περίοδο, η τεράστια πυρκαγιά του 1917, επέφερε άλλο ένα μεγάλο πλήγμα στην εβραϊκή κοινότητα: τα τρία τέταρτα των κατοικιών τους, που βρίσκονταν στο αντατολικό τμήμα του κέντρου της πόλης, καταστράφηκαν, αφήνοντας 52.000 εξ αυτών χωρίς κατοικία, και η νέα διαίρεση της πόλης σφραγίζει την εξαφάνιση της εβραϊκής συνοικίας και των ιστορικών συναγωγών, που δεν θα ξαναχτιστούν. Έπειτα από αυτή τη σκληρή δοκιμασία, μέσα σε ένα κλίμα βαθμιαίας επιδείνωσης του ελληνικού ενθικισμού και του αντισημιτισμού στην Ευρώπη, πολλοί Εβραίοι αποφασίζουν να μεταναστεύσουν, και στρέφονται κυρίως προς τη Γαλλία, διότι γνωρίζουν τη γλώσσα και τον πολιτισμό της, έχουν ήδη δεσμούς με τη χώρα, και πολλοί από αυτούς την θεωρούν, ως γη της επαγγελίας. Συνολικά, σχεδόν 20 000 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εγκαταστάθηκαν στη Γαλλία.

Δεν μας εκπλήσσει λοιπόν το γεγονός ότι συναντάμε σήμερα, ανάμεσα στον γαλλικό πληθυσμό, πολλούς απογόνους μεγάλων εβραϊκών οικογενειών της Θεσσαλονίκης. Μεταξύ των πιο επιφανών, η γενιά του Ντασώ, απογόνου του περίφημου Μωυσή Αλλατίνη, ή η αυτοκρατορία Ντανόν, που ιδρύθηκε από τον Θεσσαλονικιό Ισαάκ Καράσσο, ο οποίος μετανάστευσε στη Γαλλία και δημιούργησε μια μάρκα που σχετίζεται με το χαϊδευτικό όνομα το γιού του, Ντανόν (μικρός Ντανιέλ). Ο Πατρίκ Μοντιανό, ο συγγραφέας που τιμήθηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας το 2014, κατάγεται από την γνωστή οικογένεια Modiano (ένας από τους οποίους, ο Σαούλ, υπήρξε ένας διαπρεπής τραπεζίτης της πόλης, και ο Ελί ένας πολύ δραστήριος αρχιτέκτονας⁴). Χωρίς να παραλείψουμε τον διανοούμενο και κοινωνιολόγο Εντγκάρ Μορέν, τον πρώην πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας Νικολά Σαρκοζί, ή τη σχεδιάστρια μόδας Νταϊάν φον Φίρστενμπεργκ.

Ως εκ τούτου, οι δεσμοί μεταξύ της Γαλλίας και της εβραϊκής κοινότητας παραμένουν ισχυροί. Συνδέονται εν μέρει με τη μνήμη και διατηρούνται από δυναμικές γαλλόφωνες προσωπικότητες όπως της ιστορικού Ρένας Μόλχο ή του Προέδρου της Ισραηλιτικής Κοινότητας και Αντιπροέδρου του Παγκόσμιου Ισραηλιτικού Συμβουλίου, Νταβίντ Σαλτιέλ. Οφείλουμε να πούμε ότι η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων υπήρξε μία από τις πιο συντετριμμένες κοινότητες εξαιτίας της βίας κατά τη ναζιστική περίοδο: η ολοκληρωτική καταστροφή, στα τέλη του 1942, του εβραϊκού νεκροταφείου στο κέντρο της πόλης – του πιο σημαντικού της Ευρώπης, με τους 300 000 τάφους του – συνέβαλε στην απομάκρυνση της κοινότητας των Σεφαραδιτών από το ιστορικό παρελθόν της, και οι μαζικοί εκτοπισμοί που ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 1942 οδήγησαν στα στρατόπεδα θανάτου σχεδόν την πλειονότητα (96 %) από τους 55 000 Εβραίους που κατοικούσαν στην πόλη στις αρχές της δεκαετίας του 1940. Μόλις 2 000 άτομα επέζησαν από το Ολοκαύτωμα.

Το Γαλλικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, το οποίο είχε υποδεχθεί έναν μεγάλο αριθμό Εβραίων μαθητών, και κυρίως μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, συμβάλλει σε αυτή τη διατήρηση μνήμης. Μια αναμνηστική πλάκα έχει τοποθετηθεί στην είσοδο του κτιρίου, ως φόρος τιμής στα εβραιόπουλα του σχολείου που εκτοπίστηκαν. Πρόσφατα έχει ξεκινήσει και μια δράση με σκοπό να αναζητηθούν επιζήσαντες που υπήρξαν μαθητές του σχολείου. Και οι μαθητές δεν χάνουν ευκαιρία συμμετοχής σε εκδηλώσεις μνήμης, αφιερωμένες στα θύματα του Ολοκαυτώματος, κάθε χρόνο στις 27 Ιανουαρίου.

Η διατήρηση της μνήμης αυτής της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, που έχει δημιουργήσει τόσους δεσμούς με τη Γαλλία, παραμένει μείζον καθήκον όλων μας.